ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Εισήγηση στην 5 η Παγκρήτια Συνάντηση Οικολογικών Οργανώσεων (Ηράκλειο 9-12-2006)
Εισηγητής: Βαγγέλης Μαρκάκης, ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΡΕΘΥΜΝΟΥ
Το τοπίο της Κρήτης διαμορφώθηκε από την έντονη δραστηριότητα του ανθρώπου στο νησί τα τελευταία 8.000 χρόνια, από τότε δηλαδή που φαίνεται ότι έφτασαν οι πρώτοι άνθρωποι στο νησί. Η δραστηριότητα αυτή γεωργική- κτηνοτροφική- οικιστική, επιδρώντας στο φυσικό περιβάλλον του νησιού, διαμόρφωσε την εικόνα της Κρήτης, που, μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, ήταν σχεδόν η ίδια για 5.000 χρόνια.
Η συνύπαρξη και εναλλαγή, μέσα σε μικρό γεωγραφικό χώρο, της πλούσιας ποικιλομορφίας του φυσικού περιβάλλοντος της Κρήτης με τα ανθρωπογενή τοπία (ελαιώνες, μικροί αγροί με δημητριακά, αμπέλια, λίγα εσπεριδοειδή ή κηπευτικά, σοφή διαμόρφωση του εδάφους σε πεζούλες με ξερολιθιές, μονοπάτια και παλιοί δρόμοι που χρησιμοποιήθηκαν για χιλιετηρίδες, αλώνια, οικισμοί μικροί και συμπαγείς, μιτάτα, νερόμυλοι, ξωκλήσσια και διάφορα άλλα κτίσματα, όλα μικρού μεγέθους με απλή και ιδιαίτερα καλαίσθητη αρχιτεκτονική φυσιογνωμία, διακριτικά ενταγμένα μέσα στο φυσικό περιβάλλον, βοσκοτόπια με λογική και όχι ληστρική χρήση) έδιναν μια συνολική εικόνα μοναδικής ομορφιάς.
Το πανέμορφο αυτό τοπίο της Κρήτης -και όχι μόνο ο ήλιος, η θάλασσα και το ήπιο κλίμα της- απετέλεσε πολύ σημαντικό παράγοντα προσέλκυσης του τουρισμού, ο οποίος όπως όλοι γνωρίζομε, είναι σήμερα η κινητήρια δύναμη της οικονομίας του νησιού.
Αυτό όμως το πανέμορφο κρητικό τοπίο, μέσα σε λίγες δεκαετίες έχει αλλοιωθεί και συνεχίζει να καταστρέφεται με ξέφρενο ρυθμό. Η καλπάζουσα "ανάπτυξη" δεν έχει αφήσει καμμιά γωνιά της Κρήτης ανέπαφη. Δημόσια και ιδιωτικά έργα, νόμιμα και παράνομα, συναγωνίζονται πως θα καταστρέψουν όσον το δυνατόν περισσότερο και γρηγορότερα το κάποτε πανέμορφο κρητικό τοπίο. Τα ίδια συμβαίνουν και στα Κυκλαδονήσια, και γενικότερα σε ολόκληρη την Ελλάδα, με διαφορετική ένταση σε κάθε τόπο. Παρακάτω θα προσπαθήσουμε να περιγράψουμε τις κυριώτερες μικρές καταστροφές που συνθέτουν την συνολική καταστροφή του τοπίου:
• Η άναρχη και διάσπαρτη δόμηση (νόμιμη και παράνομη).
Χιλιάδες οικοδομές, στην συντριπτική πλειοψηφία τους ακαλαίσθητες, ξεφυτρώνουν σαν μανιτάρια παντού: μέσα και έξω από τις πόλεις και τα χωριά, μέσα στα όρια των οικισμών, στις παραλίες αλλά και στους λόφους (κατά προτίμηση επί της κορυφογραμμής) και στα βουνά, στη μέση του πουθενά. Πρώτης ή παραθεριστικής κατοικίας, ενοικιαζόμενες βίλλες, καινούργια χωριά-μαϊμούδες αποτελούμενα από σπιτάκια όμοια μεταξύ τους (για μείωση του μελετητικού και κατασκευαστικού κόστους) που πωλούνται σε συνταξιούχους βορειοευρωπαίους, (πολλά απ' αυτά μάλιστα έχουν το θράσος να ισχυρίζονται ότι είναι δήθεν παραδοσιακού τύπου επειδή είναι πέτρινα), ογκώδη βιομηχανικά κτίρια τσιμεντένια ή μεταλλικά, ποιμνιοστάσια μήκους μέχρι και 100 μέτρων , με δεύτερο όροφο, ζωσμένα γύρω-γύρω με μαρκίζες και μπαλκόνια και πολλά άλλα, ών ουκ έστιν αριθμός.
Είναι καταστροφικό για το τοπίο της Κρήτης να ξεφυτρώνουν κτίσματα διάσπαρτα σε όλη την ύπαιθρο, σε περιοχές μακρυά από οικισμούς. Πρόκειται δε, για καταστροφή μη αντιστρεπτή. Μπροστάρηδες σ' αυτόν τον βάρβαρο βιασμό του τοπίου είναι η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού και η πρωτοφανής σε διεθνή κλίμακα Ελληνική εφεύρεση της εκτός σχεδίου δόμησης .
• Η ασύδοτη χάραξη και διάνοιξη των δρόμων (οδικών αξόνων, αγροτικών, κτηνοτροφικών, ρουσφετολογικών, αναπτυξιακών, δρόμων για κεραίες κλπ).
Η χάραξη γινόταν και γίνεται με πλήρη περιφρόνηση του τοπίου. Τα βουνά ξεκοιλιάζονται ανενδοίαστα και τα μπάζα σπρώχνονται στα φαράγγια για να θαυμάζουμε, από χιλιόμετρα μακρυά και για εκατοντάδες χρόνια, τα κατορθώματα της "ανάπτυξης".
Κατά την χάραξη και κατασκευή των αγροτικών δρόμων καταστράφηκαν παλιά καλντερίμια, παλιοί δρόμοι-μνημεία που χρησιμοποιούνταν για εκατοντάδες ή χιλιάδες χρόνια. Οι δρόμοι αυτοί, πλαισιωμένοι με ξερολιθιές δεξιά κι αριστερά και σκιασμένοι με δένδρα, ήταν πολύτιμο στοιχείο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, στολίδι της κρητικής υπαίθρου και, επομένως και κεφάλαιο για τον τουρισμό.
Ακόμα και σήμερα το κράτος λάμπει δια της απουσίας του από τον σχεδιασμό και έλεγχο τέτοιων έργων, ο οποίος επαφίεται στις εμπνεύσεις και στα συμφέροντα των τοπικών αρχόντων και των μπουλντοζιέρηδων.
• Η καταστροφή της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής
Ιδιαίτερα θέλω να επισημάνω τα εξής:
• Ακόμα και στους κηρυγμένους διατηρητέους οικισμούς υπάρχει πλήρης ασυδοσία.
• Ο αγροτουρισμός, έτσι όπως εφαρμόσθηκε, έγινε αιτία να ξεφυτρώσουν αρχιτεκτονικά τερατουργήματα, ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα χωριά, εκεί που λόγω φτώχειας διασωζόταν ακόμα η παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Κι όλα αυτά με τις ευλογίες του Ελληνικού κράτους και χρήματα της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης.
• Οι περισσότερες εκκλησίες και ξωκκλήσια έχουν υποστεί βάρβαρες αλλοιώσεις στην προσπάθεια των αρμοδίων εκκλησιαστικών συμβουλίων να τα "αναβαθμίσουν"- "εξωραΐσουν" (πέργκολες-στέγαστρα, ημικυλινδρικές στέγες με κεραμίδια, τσιμεντένια καμπαναριά, εξωτερικές τσιμεντένιες κολώνες, τοιχία, βοηθητικά κτίρια, αντικατάσταση των πέτρινων πλακοστρώσεων με μοντέρνα κεραμικά πλακάκια μπάνιου κλπ)
• Ακόμα και οι προσπάθειες αναστύλωσης (ή "αναπαλαίωσης") παραδοσιακών κτισμάτων πολλές φορές καταλήγουν σε απαράδεκτα αποτελέσματα.
• Η ανυπαρξία της έννοιας "προστασία του τοπίου" στα δημόσια έργα
Για παράδειγμα ο νέος Αμαριώτικος δρόμος που κόστισε πάρα πολλά χρήματα, ξεκοίλιασε το φαράγγι της Τζιβέρας και το μετέτρεψε σε γιγαντιαία τσουλήθρα μπάζων. θα μπορούσε με ένα τούνελ να είχε αποτραπεί η καταστροφή του τοπίου.
• Η ανυπαρξία καλαισθησίας σχεδόν σε όλα τα δημόσια και τα ιδιωτικά έργα.
΄Ολα ξεκινούν από το έλλειμμα παιδείας. Πρόσφατα εκπρόσωπος του Συλλόγου Αρχιτεκτόνων Ρεθύμνου σε ομιλία του είπε ότι είμαστε η μόνη χώρα της Ευρώπης όπου δεν διδάσκεται στα σχολεία το μάθημα της Ιστορίας της Τέχνης. Ακόμα κι αν (σπάνια) υπάρξουν κάποιοι προβληματισμοί περί καλαισθησίας, αυτοί καταβροχθίζονται από την αδήριτη ανάγκη της εξοικονόμησης ή απορρόφησης των κονδυλίων, της συντομίας και του πολιτικού κόστους.
• Οι παράνομες και νόμιμες εκχερσώσεις
΄Οσες γίνονται με σκοπό την αύξηση της γεωργικής γης έχουν λιγοστέψει αλλά δεν έχουν εξαλειφθεί. Αντίθετα, όσες γίνονται με σκοπό την οικοπεδοποίηση έχουν αυξηθεί. Συνεργοί είναι και τα Δασαρχεία και οι σχετικές επιτροπές που αποχαρακτηρίζουν δασικές εκτάσεις.
• Οι κεραίες κινητής τηλεφωνίας
που μαζικά ξεφυτρώνουν τα τελευταία χρόνια στις κορυφές των βουνών. Για χάρη τους όπως προανέφερα, γίνονται κι άλλοι ορεινοί δρόμοι που κι αυτοί τραυματίζουν το τοπίο. Σε άλλα μέρη του κόσμου το κράτος υποχρεώνει τις εταιρείες να έχουν από κοινού μία και μόνο κεραία.
• Επιδοτούμενες καταστροφές
Μερικά παραδείγματα:
• Η επιδοτούμενη εκρίζωση ελαιοδένδρων χοντρολιάς ηλικίας εκατοντάδων ετών. Μαζί καταστράφηκαν και οι παλιές ξερολιθιές (Τώρα η μόδα είναι, όποιος φτιάχνει ένα καινούργιο χωράφι, πχ για να φυτέψει ελιές, να σπρώχνει με την μπουλντόζα τους βράχους σε μια άκρη, δημιουργώντας έτσι ένα ακαλαίσθητο «λόφο» ή πρανές.).
• Η προαναφερθείσα περίπτωση του αγροτουρισμού.
• Η επιδοτούμενη καταστροφή παραδοσιακών ψαροκάϊκων που ομόρφαιναν τα λιμάνια της Κρήτης (κι όλου του Αιγαίου) και η αντικατάστασή τους από σύγχρονα, πλην όμως ακαλαίσθητα σκάφη.
ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Σίγουρα δεν είναι δυνατό να ταριχεύσουμε το κρητικό τοπίο για να μην αλλοιωθεί ποτέ. Μπορούμε όμως και πρέπει (έχομε χρέος απέναντι στους εαυτούς μας και απέναντι στις επόμενες γενιές) να προσπαθήσουμε να περιορίσουμε όσο μπορούμε την καταστροφή, αντί να καθόμαστε να την παρακολουθούμε μοιρολατρικά. Μερικές προτάσεις:
• Πρώτα απ' όλα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε εμείς οι ίδιοι το πρόβλημα . Θα μπορούσε να γίνει μια ομάδα εργασίας από άτομα που θέλουν να ασχοληθούν με αυτό το θέμα. Στην ομάδα θα πρέπει να συμμετέχουν και άτομα με γνώσεις πχ μηχανικοί, αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, κλπ ΄Οσον αφορά την υποκειμενικότητα της έννοιας καλαισθησία, αυτό ναι, είναι ένα μεγάλο ζήτημα. ΄Ομως, υπάρχουν αρκετά στοιχειώδη πράγματα στα οποία μπορούμε να συμφωνήσουμε για το τι είναι όμορφο και το τι είναι άσχημο. Για το τι χαλάει το τοπίο και το ποιά στοιχεία του αξίζει να διατηρηθούν (πχ κανείς δεν θα διαφωνήσει ότι τα παλιά μονοπάτια ή τα παλιά παραδοσιακά ψαράδικα καϊκια ομόρφαιναν το τοπίο και έπρεπε να μην καταστραφούν και μάλιστα με λεφτά του κράτους και της Ευρωπαϊκής Ένωσης.).΄Αποψή μου είναι ότι κάποτε το Οικολογικό κίνημα θα πρέπει να ανοίξει μια συζήτηση περί καλαισθησίας μέσα στην Ελληνική κοινωνία.
• Επειδή υπάρχουν ήδη κάποιες φωνές, ειδικά για τις Κυκλάδες, θα πρέπει να υπάρξει συνεργασία με αυτά τα άτομα και τις οργανώσεις. ΄Ενας από τους βασικούς στόχους θα πρέπει να γίνει η πανελλαδική συνεργασία με σκοπό την παρέμβαση του Οικολογικού κινήματος για κατάργηση της εκτός σχεδίου δόμησης . Όσο κι αν φαντάζει αδύνατο (πχ σαν την απαίτηση για επιστροφή των Ελγίνειων), είναι κάτι που οφείλει το Οικολογικό κίνημα να το θέσει σαν στόχο του και να αρχίσει να αγωνίζεται γι αυτό. Γιατί η εκτός σχεδίου δόμηση είναι ο κυριώτερος παράγων που καταστρέφει το Κρητικό και γενικώτερα το Ελληνικό τοπίο (και έπονται η έλλειψη χωροταξικού σχεδιασμού και η ανυπαρξία καλαισθησίας στα ιδιωτικά και δημόσια έργα). Σίγουρα θα είναι μια προσπάθεια πολύ δύσκολη. Πρώτα και κύρια γιατί θα συγκρουστούμε με αμέτρητα μικρά και μεγάλα συμφέροντα, κοντολογίς με την πλειοψηφία του πληθυσμού, αφού με το υπάρχον στην Ελλάδα νομικό καθεστώς περί δόμησης, όλη η Κρήτη είναι εν δυνάμει ένα οικόπεδο. ΄Ετσι, πολύ μεγάλο μέρος του πληθυσμού, πλατειά λαϊκά στρώματα μη προνομιούχων (ιδίως οι αγρότες) είδαν και βλέπουν το ξεπούλημα και την οικοπεδοποίηση της γης τους σαν μάννα εξ ουρανού για βελτίωση της οικονομικής τους κατάστασης. Όμως, ταυτόχρονα όλοι πρέπει να παραδεχτούν ότι η ατμομηχανή της οικονομίας του νησιού είναι ο τουρισμός (αυτός τροφοδοτεί άμεσα ή έμμεσα σχεδόν όλα τα επαγγέλματα) και, καταστρέφοντας το τοπίο της Κρήτης, σιγά-σιγά το νησί γίνεται όλο και λιγότερο ελκυστικό για τους επισκέπτες. ΄Ετσι, πριονίζουμε το κλαδί πάνω στο οποίο καθόμαστε.
• Το πιο κρίσιμο σημείο είναι να βρεθούν τρόποι ανάδειξης- δημοσιοποίησης- πλατιάς δημόσιας συζήτησης των προβλημάτων αυτών. Γιατί χωρίς την ευαισθητοποίηση του κρητικού λαού δεν μπορεί ν' αλλάξει τίποτα. )
